Atopowe zapalenie skóry – jak rozpoznać, łagodzić i leczyć objawy tej uciążliwej choroby skóry

Atopowe zapalenie skóry to choroba, która dotyka zarówno dzieci, jak i dorosłych, znacząco wpływając na komfort życia. Choroba ma charakter nawrotowy i wymaga kompleksowego podejścia terapeutycznego.

Spis treści:

1. Czym jest atopowe zapalenie skóry?
2. Objawy AZS
3. Przyczyny i czynniki ryzyka w atopowym zapaleniu skóry
4. Jak diagnozuje się AZS?
5. Leczenie atopowego zapalenia skóry
6. Pielęgnacja skóry atopowej
7. Profilaktyka i zapobieganie nawrotom

Czym jest atopowe zapalenie skóry?

Atopowe zapalenie skóry (AZS) to przewlekła, nawrotowa choroba zapalna skóry o podłożu immunologicznym, która wiąże się z defektem bariery naskórkowej oraz nieprawidłową odpowiedzią układu odpornościowego.

Schorzenie to charakteryzuje się suchością skóry, uporczywym świądem oraz tendencją do nawracających stanów zapalnych. AZS jest częścią tzw. marszu atopowego, co oznacza, że często współistnieje z innymi chorobami alergicznymi, takimi jak astma czy alergiczny nieżyt nosa.

Choroba ta może występować już w okresie niemowlęcym, a jej przebieg może się zmieniać w zależności od wieku pacjenta i czynników środowiskowych. Zmiany skórne lokalizują się najczęściej w określonych miejscach, np. na twarzy, szyi, zgięciach łokciowych i kolanowych, a u dorosłych mogą również obejmować dłonie czy górną część tułowia.

Objawy AZS

Objawy atopowego zapalenia skóry są zróżnicowane i zależne od wieku chorego, ale we wszystkich przypadkach dominującym symptomem jest świąd skóry, który często prowadzi do uporczywego drapania i wtórnych uszkodzeń naskórka.

Skóra atopowa jest widocznie przesuszona, szorstka i często łuszczy się, szczególnie w miejscach predysponowanych do występowania zmian. W okresach zaostrzenia pojawiają się czerwone, zapalne ogniska, które mogą sączyć się i tworzyć strupy. Długotrwałe drapanie prowadzi do lichenizacji, czyli pogrubienia skóry.

U dzieci zmiany lokalizują się zazwyczaj na policzkach i kończynach, natomiast u dorosłych – głównie w zgięciach stawowych oraz na karku i twarzy. Dodatkowym problemem są częste nadkażenia bakteryjne, zwłaszcza gronkowcem złocistym, które pogarszają stan skóry i wydłużają czas leczenia.

Przyczyny i czynniki ryzyka w atopowym zapaleniu skóry

Przyczyny atopowego zapalenia skóry obejmują zarówno uwarunkowania genetyczne, jak i czynniki środowiskowe. Istotną rolę odgrywa mutacja w genie kodującym filagrynę – białko niezbędne do prawidłowego funkcjonowania bariery skórnej. Brak tego składnika skutkuje zwiększoną przepuszczalnością naskórka i utratą wody, a także ułatwia wnikanie alergenów i drobnoustrojów.

Układ immunologiczny osób z AZS cechuje się nasilonym działaniem limfocytów Th2, co prowadzi do nadmiernej produkcji przeciwciał IgE i przewlekłego stanu zapalnego. Na rozwój i przebieg choroby wpływają także czynniki środowiskowe, takie jak zanieczyszczenie powietrza, kontakt z detergentami, suchość powietrza, stres psychiczny czy niektóre pokarmy. Występowanie AZS w rodzinie również znacząco zwiększa ryzyko zachorowania.

Jak diagnozuje się AZS?

Rozpoznanie atopowego zapalenia skóry opiera się przede wszystkim na szczegółowym wywiadzie lekarskim i obrazie klinicznym. W diagnostyce stosuje się tak zwane kryteria Hanifina i Rajki, czyli zbiór 27 kryteriów (objawów klinicznych), charakterystycznych dla atopowego zapalenia skóry. Wśród nich wyróżnia się cztery kryteria większe (główne) oraz 23 kryteria mniejsze (dodatkowe). Aby rozpoznać AZS, konieczne jest spełnienie co najmniej trzech kryteriów większych oraz trzech kryteriów mniejszych.

Kryteria większe:

• świąd skóry,
• charakterystyczna lokalizacja zmian skórnych,
• atopia występująca u pacjenta lub w jego rodzinie,
• przewlekły i nawrotowy charakter schorzenia.

Kryteria mniejsze:

• suchość skóry (xerosis),
• wczesny wiek pojawienia się zmian,
• rybia łuska lub rogowacenie przymieszkowe,
• dodatnie wyniki punktowych testów skórnych,
• zwiększone stężenie IgE (atopia),
• nawracające zakażenia skóry,
• nieswoisty wyprysk rąk i/lub stóp,
• wyprysk sutków,
• zapalenie czerwieni wargowej,
• nawrotowe zapalenie spojówek,
• stożek rogówki (keratokonus),
• zaćma podtorebkowa,
• zacienienie wokół oczu,
• objaw Denniego i Morgana (wytworzenie fałdu skóry poniżej linii dolnej powieki),
• biały dermografizm (reakcja alergiczna na zadrapanie, potarcie lub ucisk skóry),
• przedni fałd szyjny,
• świąd skóry po spoceniu,
• nietolerancja pokarmów,
• nietolerancja wełny,
• zaostrzenie stanu skóry po stresie,
• rumień twarzy,
• łupież biały,
• podkreślenie mieszków włosowych.

Nie istnieje jedno specyficzne badanie laboratoryjne, które jednoznacznie potwierdzałoby AZS, ale w diagnostyce pomocne mogą być testy alergiczne – zarówno skórne, jak i z krwi – pozwalające na identyfikację potencjalnych alergenów. U wielu pacjentów obserwuje się podwyższone stężenie całkowitego IgE (przeciwciał odpowiedzialnych za reakcje alergiczne), co jednak nie jest warunkiem koniecznym do rozpoznania. Diagnostyka różnicowa obejmuje wykluczenie innych chorób skóry, takich jak łuszczyca, grzybica, świerzb czy kontaktowe zapalenie skóry.

Leczenie atopowego zapalenia skóry

Leczenie AZS ma na celu kontrolowanie objawów, zapobieganie nawrotom i poprawę jakości życia pacjenta. Podstawą terapii są emolienty, które stosuje się codziennie w celu odbudowy i utrzymania prawidłowej bariery skórnej.

W fazach zaostrzeń zaleca się miejscowe stosowanie glikokortykosteroidów o odpowiedniej mocy, a w przypadku oporności na leczenie – inhibitorów kalcyneuryny, takich jak takrolimus czy pimekrolimus. Przy nasilonym świądzie pomocne są leki przeciwhistaminowe, choć ich skuteczność bywa ograniczona.

W przypadkach ciężkiego AZS, szczególnie gdy zmiany skórne są rozległe i nie reagują na leczenie miejscowe, stosuje się fototerapię UVB lub PUVA, a także leczenie ogólne – immunosupresyjne (np. cyklosporyna) lub biologiczne (np. dupilumab). Kluczowa jest także edukacja pacjenta, dotycząca właściwej pielęgnacji i unikania czynników zaostrzających.

Pielęgnacja skóry atopowej

Codzienna i konsekwentna pielęgnacja skóry odgrywa fundamentalną rolę w terapii AZS. Emolienty należy stosować regularnie, najlepiej kilka razy dziennie i zawsze po kąpieli, aby zabezpieczyć skórę przed utratą wody i działaniem czynników drażniących.

Ważne jest, by unikać gorących kąpieli, które dodatkowo wysuszają skórę – zamiast nich zaleca się krótkie prysznice w letniej wodzie. Do mycia należy używać łagodnych preparatów o neutralnym pH, pozbawionych zapachów i substancji drażniących. Odzież powinna być wykonana z naturalnych materiałów, takich jak bawełna, a nową odzież należy prać przed pierwszym użyciem w delikatnych środkach piorących.

Pielęgnacja skóry powinna być dostosowana do pory roku – zimą konieczne jest intensywniejsze nawilżanie, natomiast latem ochrona przed słońcem i potem. Skóra atopowa wymaga delikatnego traktowania i systematyczności, by zmniejszyć ryzyko nawrotów choroby.

W kosmetykach przeznaczonych do pielęgnacji skóry atopowej szczególnie pożądane są składniki o właściwościach nawilżających, natłuszczających oraz wspierających odbudowę bariery hydrolipidowej, takie jak:

• ceramidy, które wspomagają regenerację naskórka i uszczelniają jego strukturę, zapewniając skórze ochronę przed czynnikami zewnętrznymi;
• skwalan oraz oleje roślinne, takie jak olej z wiesiołka, ogórecznika czy awokado, które działają kojąco, zmniejszają podrażnienia i zapobiegają utracie wody;
• gliceryna, mocznik w niskim stężeniu (do 5%) oraz kwas hialuronowy, które wiążą wodę w skórze i poprawiają jej nawodnienie;
• pantenol i alantoina, które wykazują właściwości łagodzące i przeciwzapalne, przynosząc ulgę w przypadku swędzenia i podrażnienia.

Unikać należy natomiast kosmetyków zawierających alkohol, parabeny, sztuczne zapachy i barwniki, które mogą nasilać objawy choroby.

Profilaktyka i zapobieganie nawrotom

Długoterminowa kontrola AZS opiera się nie tylko na leczeniu, ale przede wszystkim na skutecznej profilaktyce. Jednym z najważniejszych elementów jest unikanie znanych alergenów i czynników drażniących, które mogą prowokować nawroty – w tym pyłków, kurzu domowego, wełny, niektórych kosmetyków czy pokarmów.

Istotna jest również odpowiednia wilgotność powietrza w pomieszczeniach, szczególnie w sezonie grzewczym. Stres, który ma istotny wpływ na układ immunologiczny, powinien być redukowany poprzez techniki relaksacyjne, aktywność fizyczną i wsparcie psychologiczne.

Regularne stosowanie emolientów nawet w okresach remisji jest kluczowe dla utrzymania integralności naskórka i zmniejszenia wrażliwości skóry. Profilaktyka obejmuje także kontrolę stanu zdrowia ogólnego, regularne wizyty u dermatologa oraz świadomość pacjenta na temat własnej choroby i sposobów jej zarządzania.